Ćwiczenia z entomologii leśnej

Ćwiczenia z entomologii leśnej

Entomologia leśna jest odrębnym działem entomologii, a zarazem istotną częścią ochrony lasu. Jest ona bardzo rozległą i ważną dyscypliną naukową i dydaktyczną w obrębie nauk leśnych. O jej dużym znaczeniu świadczy m.in. olbrzymia przewaga owadów zamieszkujących środowiska leśne. Spośród ponad 26 tyś. gatunków owadów występujących w Polsce około 69% występuje w lasach. Entomologia leśna zajmuje się poznawaniem owadów żyjących w różnych typach lasu, ich rozprzestrzenieniem, morfologią, biologią i ekologią, ze szczególnym uwzględnieniem gatunków odgrywających istotną rolę w obiegu materii i energii, a także ważnych z punktu widzenia gospodarki leśnej. Wśród dominującej grupy fitofagów jest wiele gatunków, które powodują rozległe uszkodzenia drzew oraz wykazują tendencje do wzmożonego, a nieraz też gradacyjne-go i wielkoobszarowego występowania. W niektórych rejonach naszego kraju doprowadzają one nawet do okresowego zagrożenia trwałości drzewostanów. Z tego względu umiejętność prawidłowego rozpoznawania owadów zarówno na podstawie różnych postaci i stadiów rozwojowych, jak i powodowanych przez nie uszkodzeń drzew iglastych i liściastych jest niezbędna w ochronie lasu.

Tylko na podstawie prawidłowo zidentyfikowanego sprawcy uszkodzenia oraz określenia jego liczebności i gęstości występowania, można zastosować właściwe metody prognozowania pojawu, profilaktyki i ograniczania nadmiernej liczebności szkodnika. Ważną rolę w funkcjonowaniu ekosystemów leśnych odgrywają także owady należące do innych grup troficznych i funkcjonalnych, m.in. zoofagi (drapieżcę i parazytoidy), fito- i zoosaprofagi, nekrofagi i koprofagi.

Wiadomości z tego zakresu uzyskują studenci na wykładach i ćwiczeniach z entomologii leśnej opartych na specjalistycznych podręcznikach i skryptach oraz odpowiednio przygotowanych materiałach dydaktycznych. Pierwszym podręcznikiem do ćwiczeń kameralnych z entomologii leśnej było opracowanie autorstwa prof. dr. Stanisława Kapuścińskiego wydane w 1955 roku przez PWN. Podręcznik ten był później kilkakrotnie wznawiany z niewielkimi zmianami i uzupełnieniami, jako skrypt, głównie przez Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Krakowie. Ostatnie wydanie ukazało się w 1998 roku i od kilku lat jest już wyczerpane. Wymieniony skrypt nie uwzględnia jednak zmian, jakie dokonały się w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat, m.in. jeśli chodzi o rolę i znaczenie niektórych owadów fitofagicznych w gospodarce leśnej. Z tego też względu brak jest w nim niektórych gatunków owadów bardzo ważnych z punktu widzenia ochrony lasu. Ponadto w związku ze zmianami, jakie nastąpiły w ostatnich latach, związanymi głównie z ekologizacją gospodarki leśnej i wielofunkcyjnością lasów, powstała konieczność opracowania nowego podręcznika do ćwiczeń kameralnych, na bazie skryptu z 1998 roku. W podręczniku tym uwzględniono większość gatunków owadów fitofagicznych o dużym znaczeniu w gospodarce leśnej, które są ujęte w „Instrukcji ochrony lasu” (2004).

W części wstępnej podręcznika przedstawiono organizację i przebieg ćwiczeń, używane przyrządy i przybory oraz sposób posługiwania się kluczami do oznaczania różnych postaci rozwojowych i żerowisk owadów. Następnie omówiono treść 30 odrębnych ćwiczeń. Na pierwszym ćwiczeniu studenci poznają metody odławiania i hodowli owadów, sposoby dokumentowania danych i sporządzania zbiorów entomologicznych oraz preparują owady z różnych grup taksonomicznych. Na drugim ćwiczeniu zapoznają się na przykładach z morfologią postaci doskonałych, poczwarek, larw i jaj oraz nomenklaturą entomologiczną. Ze względu na zmiany w nomenklaturze, które dokonały się w ostatnich latach, zamieszczono przegląd systematyczny wszystkich taksonów wymienionych w kluczach do oznaczania, z uwzględnieniem najważniejszych synonimów. Główną część podręcznika stanowi 36 kluczy do oznaczania różnych postaci i stadiów rozwojowych owadów, a także powodowanych przez fitofagi uszkodzeń pączków, pędów, igliwia, listowia, owoców, szyszek, nasion, kory, łyka i miazgi oraz drewna drzew iglastych i liściastych. Przed rozpoczęciem oznaczania żerowisk owadów kambio- i ksylofagicznych należy określić rodzaj ich rośliny żywicielskiej. Ułatwiają to kolorowe fotografie fragmentów kory oraz drewna jodły, modrzewia, sosny, świerka, brzozy, buka, dębu, grabu, jesionu i wiązu, zamieszczone na końcu książki. Przy posługiwaniu się kluczami pomocne są liczne rysunki owadów i szczegółów ich budowy morfologicznej, kolorowe fotografie, a także słownik niektórych pojęć i terminów. Na końcu podano wykaz ważniejszej literatury uzupełniającej dla osób szczególnie zainteresowanych entomologią leśną, które chciałyby poszerzyć zakres swoich wiadomości.

Podręcznik przeznaczony jest jako pomoc dydaktyczna przede wszystkim dla studentów leśnictwa studiów inżynierskich i magisterskich, zarówno stacjonarnych jak i niestacjonarnych. Umożliwia on samodzielną pracę podczas ćwiczeń kameralnych, a częściowo także terenowych, opartych na przygotowanych zestawach dydaktycznych (różne postacie rozwojowe owadów, żerowiska fitofagów). Z podręcznika tego będą mogli również korzystać studenci wykonujący dyplomowe prace inżynierskie i magisterskie z entomologii leśnej, a także studenci wydziałów przyrodniczych uczelni, na których jest wykładana zoologia, a zwłaszcza entomologia. Może on być również wykorzystywany w technikach leśnych oraz przez pracowników terenowej służby ochrony lasu i kwarantanny roślin jako pomoc przy wykrywaniu, identyfikowaniu, prognozowaniu i terminowym zwalczaniu szkodników. Ponadto może służyć pracownikom zieleni miejskiej oraz osobom zainteresowanym ochroną różnego typu zadrzewień.